بزرگنمايي:

عصر قم - قم - همزمان با فرا رسیدن ماه محرم هنوز خانه‌هایی در شهر قم هستند که در آنها به رسم سال‌های دور مراسم عزاداری و روضه خوانی برپا می‌شود.

خبرگزاری مهر ، گروه استان ها - زینب آخوندی: محرم از راه رسیده و شهر رخت عزا به تن کرده است. پرچم‌های سیاه همه جا دیده می‌شوند و پشت دیوار بسیاری از خانه‌های شهر که بایستی، صدای ماتم و گریه را خواهی شنید. عزاداری در شهر قم یکی از رسوم دیرینه و از آیین‌هایی است که بیش از تمام دیگر رفتارهای جمعی ظهور و بروز دارد.
امروز که قم به مرکز انتشار علوم شیعی تبدیل شده، انواع و اقسام عزاداری را در کوچه پس کوچه‌های شهر می‌بینید اما اگر می‌خواهید از آیین و سنن عزاداری مردم قدیم قم مطلع شوید باید به محلات قدیمی شهر سری بزنید.
صبح زود دهه اول محرم وقتی هنوز زمین از آب و جاروی ماهی و سبزی فروش‌ها خیس است، خانه‌ای در انتهای گذر خان میزبان عزاداران حضرت سیدالشهدا(ع) است. این خانه با تمام زیبایی‌های یک خانه ایرانی سال‌هاست وقف عزاداری برای ارباب شهیدان شده و بانیانش در آن با شیر و نان قندی و چای قند پهلو از مردمی که از دور و نزدیک به این روضه قدیمی آمده‌اند پذیرایی می‌کنند.
کمی آن طرف‌تر در یکی از کوچه پس کوچه‌های خیابان چهارمردان خانه مرحوم زاد هنوز هم برای عزاداری سالار شهیدان در محرم و صفر آماده است. این خانه سال‌ها بود که ایام محرم با چادر منقش به نام شهید کربلا پوشیده می‌شد. هر چند بمباران‌های هشت سال جنگ تحمیلی بخشی از زیبایی‌های کالبدی این خانه را از بین برده اما هنوز طنین یاحسین عزاداران با اخلاص روزهای دور از در و دیوار آن شنیده می‌شود.
خانه میرباقر روحانی که امروز در بدنه بلوار عمار یاسر قرار دارد هم از بناهای ارزشمند تاریخی و از خانه‌هایی است که هر سال دهه اول محرم از عزاداران حسینی پذیرایی می‌کند.
معروف است در زمان‌های قدیم اگر کسی در قم خانه‌ای می‌ساخت سنگ نوشته کوچکی یا یک کاشی با اسماء مبارک پروردگار، ائمه اطهار و یا آیات قرآن بالای سر درب ورودی نصب می‌کرد... محرم که می‌آمد اغلب مردم بالای درب خانه خویش بیرق عزا می‌آویختند.

مهدی عباسی، پژوهشگر تاریخ قم در کتاب «تاریخ تکایا و عزاداری‌های قم» نام چند خانه قدیمی که در گذشته محلی برای اقامه عزا بوده را آورده است. از جمله خانه مرحوم حاج محمد شاه در محله چهل اختران که سابقه آن به فتحعلی شاه قاجار می‌رسد. خانه مرحوم آسید میر سید عبدالله مجتهد برقعی قمی در گذری که به نام وی مشهور است هم سابقه 150 ساله دارد.
محرم که می‌آمد اغلب مردم بالای درب خانه خویش بیرق عزا می‌آویختند
خانه مرحوم حاج کمال در محله درخت پیر هم در گذشته محلی برای عزاداری بوده. مهدی عباسی در کتاب خویش عنوان می‌کند که چادر سرپوشی به این خانه بسته می‌شد تا حالت تکایای قدیم را بگیرد و سابقه عزاداری آن به 135 سال پیش می‌رسد.
خانه حاج سید شکرالله شاکری از تجار معروف بازار در کوچه آقا سید اسماعیل هم از دیگر خانه‌های معروفی است که عزاداری در آن برگزار می‌شده. خانه حاج محمدرضا زاد در خیابان حاج عسکر خان، خانه مرحوم تقی وطنخواه در محله میدان میر با سابقه عزاداری 110 ساله، خانه حاج سید عباس جدایی در محله الوندیه و خانه حاج سید جعفر جنابان از دیگر خانه‌های قدیمی قم بودند که عزاداری محرم و صفر در آن برگزار می‌شد.
بیوت علما در قم نیز همیشه میزبان عزاداران سید الشهدا بوده. حکایت‌های بسیاری طرح شده از کیفیت عزاداری در بیوت علما و منبر رفتن و نوحه‌گری علمای بزرگ شیعه در قم که با وجود عظمت بسیاری در میان مردم، ایام اقامه عزای حسین(ع) خادمی عزاداران را افتخار خود می‌دانسته‌اند. از علمای بزرگی که عزاداری با شکوهی در بیوتشان برپا می‌شد می‌شود به آیت‌الله العظمی بروجردی اشاره کرد که این ظرفیت هنوز هم در بیت ایشان در خیابان چهار مردان وجود دارد.

ابوالفضل عربزاده از چهره‌های فرهنگی و انقلابی قدیمی شهر قم و از مبارزین پیش از انقلاب است که این روزها در دوران کهنسالی دفترچه خاطرات با ارزشی برای گذشته شهر قم محسوب می‌شود.
او خاطرات بسیاری دارد از روضه‌های 100 ساله و 120 ساله که در شهر قم پا برجا بوده و بعضی هنوز هم هستند. خاطراتی که هنگام سخن گفتن از آن‌ها ناخودآگاه اشک‌هایش جاری می‌شود و گاهی حکایت‌های نابش از سنگینی بغضی که روی گلو مانده نیمه تمام می‌ماند.
وی به خانه محمد محمود زاده در کوچه آرک اشاره می‌کند که از روضه‌خوانی با قدمتی 120 ساله داشته. محمود زاده که از متمولان قم بود علاوه بر روضه‌خوانی در ایام محرم سقایی هم می‌کرد. از گذر خان که بیرون می‌آمدی کنار باغ ملی نرده‌هایی بود که منبع آبی آنجا می‌گذاشت و لیوان‌هایی برای سیراب کردن عزاداران. این اشعار هم بر سر در این سقاخانه حک شده بود:
«نوشید آب و لعن به سفیانیان کنید
یاد از شهید کشته تیر و سنان کنید
سقایی محمد محمود زاده را
در روز حشر نزد پیامبر(ص) بیان کنید»
روضه خوانی در منزل کوچک محمد خان محمود زاده برگزار می‌شد که یک در، در کوچه باغ و در دیگر در کوچه آرک داشت.
آن‌طور که عربزاده می‌گوید، روضه خوانی دیگر منزل حاج محمدرضا زاد در خیابان حاج عسکر خان بود.

«آن روزها قم دو خیابان بیشتر نداشت. یکی خیابان حاج عسکر خان بود و دیگری خیابانی که از آب انبار سید عرب به مسجد امام می‌رسید.... حاج محمدرضا زاد در خیابان حاج عسکر خان برپا می‌شد.... الآن هم شاید منزل ایشان باشد. روضه خوانی منزل ایشان خاطرات بسیار دارد. بعضی علما با هم قرار گذاشتند منبر بروند و حرف نزنند و از مردم گریه بگیرند. تنها کسی که موفق شد این کار را بکند مرحوم میرزا حسن زاهدی بود که از مجتهدهای برجسته و صاحب تفسیر و فتوا بود»
عربزاده از میان اشک‌ها فرصتی گیر می‌آورد تا این حکایت ناب را ادامه دهد: «میرزا حسن آمد پایین و لب حوض آب... یک کاسه آب را برداشت و را آب را روی آب دید. چنان ضجه مردم بلند شد که دیوارها می‌لرزید.... از بس مردم اخلاص داشتند اصلاً نیاز به روضه‌های آنچنانی نبود... »
حال و هوای روضه خوانی آن روزها بسیار با امروز فرق داشت. مخصوصاً مداح‌ها
آنطور که این قم پژوه می‌گوید حاج آقا حسین فاطمی هم در تکیه آسید حسن روضه خوانی قدیمی داشت. ایشان پیرمردی 90 ساله و فقط روز عاشورا منبر می‌رفت. «از خود بیخود می‌شد و پیرهنش را پاره می‌کرد و قطعه قطعه‌های پیرهن ایشان را مستمعین جمع می‌کردند. »
روضه خوانی دیگر مربوط به خانه حاج میرزا باقر روحانی است که آن هم داستان‌های بسیاری دارد.
«حال و هوای روضه خوانی آن روزها بسیار با امروز فرق داشت. مخصوصاً مداح‌ها. آن زمان مداح مثلاً حاج عباس مسگر بود که بسم‌الله را که می‌گفت اشک مردم جاری بود. مرحوم شیخ عباس نجار و ملأ حسین مولوی و... از دیگر مداحان آن روزها بودند که اخلاصی داشتند. »
حجت‌الاسلام روحانی هم که از نوادگان یکی از خاندان‌های بزرگ قم است و اطلاعات خوبی از روضه خوانی‌ها در گذشته قم دارد. او به روضه خوانی مرحوم حاج سید عبدالله رضوی برقعی حدود یک قرن پیش اشاره می‌کند. فردی سرشناس در قم که از مرگش 103 سال می‌گذرد و ممکن است این روضه خوانی در خانه قدیمی گذر خان از پدرش به وی به ارث رسیده باشد. مرحوم حاج محمد و حسن برقعی و پس از آن حاج مصطفی فرزندانی بودند که این رسم را ادامه دادند که امروز هم ادامه دارد.

او می‌گوید روضه خوانی‌های مهم 100 سال پیش قم بیشتر مربوط به سه باجناق است که دامادهای حاج سید صادق روحانی هستند. میرباقر روحانی که خانه‌اش هنوز هم محرم‌ها سیاه پوش عزاداری حضرت سید الشهدا(ع) می‌شود یکی از این باجناق‌ها است که از تاجران قم بوده و خانه‌اش امروز از مواریث بزرگ قم قدیم است. این روضه خوانی به گفته این پژوهشگر تاریخ قم موقوفات مفصلی هم دارد.
حاج ملاحسین حرم پناهی که خانه‌ای در کوچه حرم داشته باجناق دیگر این خانواده بود که این خانه امروز در طرح‌های توسعه حرم در قسمت جنوبی تخریب شده است.
وی هم از متنفذان قم بود که در تمام سفرهای ناصرالدین شاه به قم با وی ملاقات داشت. مرحوم برقعی دیگر باجناق این خانواده است که او هم در این روضه خوانی‌ها نقش داشته. روضه دیگر مربوط به خاندان جنابان بوده که عموزاده فرزندان خاندان صادق روحانی محسوب می‌شود.
این پژوهشگر تاریخ قم با تأکید بر اینکه سرعت تخریب منازل و آثار باستانی در قم بسیار بالا است، گفت: دو کتاب تاریخی مهم برای شهر قم نوشته شده یکی توسط حسن بن محمد حسن و دیگری توسط آقای اشراقی به فاصله 900 سال که در این فاصله از 6 دروازه شهر قم تنها یکی خراب شده اما از ابتدای دوره قاجار تا پهلوی تمام این دروازه‌ها تخریب شده است. تنها در مدت 50 سال و غصه اینجاست که این تخریب‌ها ادامه دارد.
او معتقد است خانه‌هایی که هنوز روضه خوانی به سبک قدیمی در آن صورت می‌گیرد باید حراست شود چرا که هم خود بنا ارزش تاریخی دارد و هم یک روضه 100 ساله ارزش ثبت معنوی. شور حسینی موجب شده این جریان قوی آیینی و تاریخی در قم حیات داشته باشد. شاید اگر هر اراده و خواست دیگری غیر از عشق به امام حسین(ع) و مکتبش بود، این چنین در خشت خشت مرده خانه‌های قدیمی روح زندگی به جا نمی‌گذاشت اما آن خشت و نقش و نوایی که با عشق زنده شد، محکومِ بی مرگی است.